Dzieje AGH (do II wojny światowej)

Akademia Górnicza

Zabiegi

Starania o utworzenie wyższej szkoły górniczej w Galicji datują się od lat sześćdziesiątych XIX w., m.in. w 1869 r. Sejm Krajowy we Lwowie zaakceptował projekt ustawy o reorganizacji istniejącego wówczas w Krakowie Instytutu Technicznego i utworzeniu czterech wydziałów: architektury, mechaniki, górnictwa i hutnictwa. Ustawa ta nie została jednak zatwierdzona przez rząd austriacki i nie weszła w życie. Podobnie były załatwiane inne uchwały w tej sprawie.

W 1885 r. wprowadzono w Politechnice Lwowskiej dwuletni kurs przygotowawczy dla kandydatów na inżynierów górników, pozwalający na podjęcie od razu praktycznych studiów w akademiach austriackich. Kurs ten, kilkakrotnie reorganizowany, nie stał się jednak bazą do utworzenia pełnych studiów inżynierskich. Nie ustawano jednak w próbach, m.in. zwołany z inicjatywy leobeńczyków (absolwentów Akademii Górniczej w Leoben w Austrii) I Zjazd Górników Polskich w 1906 r. uznał potrzebę założenia odrębnego wydziału na Politechnice Lwowskiej. Uchwała ta wywołała szeroką dyskusję między I a II Zjazdem, gdyż niektóre ugrupowania polityczne, a także środowiska fachowe wyrażały pogląd, że polskie górnictwo i hutnictwo dla podkreślenia rangi i odrębności zawodu powinno mieć własną uczelnię. II Zjazd w 1910 r. z powodu tych rozbieżności powziął uchwałę uznającą potrzebę utworzenia w najbliższym czasie wyższych studiów górniczych w Galicji, bez określenia ich formy i miejsca, i polecił Stałej Delegacji (organ urzędujący między zjazdami) podjęcie odpowiednich kroków dla przeprowadzenia tego postulatu.

Energiczne zabiegi Delegacji, a szczególnie jej wiceprezesa, posła Jana Zarańskiego i sekretarza Adama Łukaszewskiego sprawiły, że akcja na rzecz założenia akademii górniczej znalazła ogromne poparcie w Kole Polskim parlamentu wiedeńskiego, w Ministerstwie Robót Publicznych, w Wydziale Krajowym. Stała Delegacja zwołała w tej sprawie do Krakowa ankietę na dzień 24 II 1912 r. Wśród zaproszonych byli przedstawiciele władz wiedeńskich, krajowych organizacji zawodowych, przemysłu górniczego, świata nauki. Jakkolwiek forma studiów i ich umiejscowienie nie były objęte programem ankiety, większość zebranych oświadczyła się za tym, że powinna powstać osobna akademia górnicza w Krakowie.

O konieczności powstania akademii górniczo-hutniczej w Krakowie dowodził także Leon Pitułko w rozprawie pt. O potrzebie i zadaniach Polskiej Akademji Górniczo-Hutniczej w Krakowie wydanej we Lwowie w 1911 roku.

Memoriał w sprawie założenia Akademii Górniczej w Krakowie

Memoriał w sprawie założenia Akademii Górniczej w Krakowie

Celem zaznajomienia szerokich kręgów społeczeństwa ze stanowiskiem Stałej Delegacji i uczestników ankiety w sprawie przyszłych studiów górniczych wydano drukiem Memoriał w sprawie założenia Akademii Górniczej w Krakowie, w którym przedstawiono wszechstronnie potrzeby jej założenia i zarys organizacji, Memoriał ten, wydany w liczbie 1000 egzemplarzy, rozesłano wszystkim zainteresowanym władzom, instytucjom i osobistościom. Wynikiem tej akcji była ankieta w dniu 1 lipca 1912 r. w Ministerstwie Robót Publicznych, której uczestnicy wypowiedzieli się za utworzeniem samodzielnej akademii górniczej.

Realizacja uchwały o utworzeniu Akademii

Jeszcze w lipcu 1912 r. Ministerstwo Robót Publicznych przekazało zgodę rządu wiedeńskiego na utworzenie polskiej akademii górniczej w Krakowie, której termin otwarcia ustalono na początek roku szkolnego 1914/15.

Przystąpiono energicznie do realizacji uchwały o utworzeniu Akademii Górniczej. Rada miasta Krakowa odstąpiła bezpłatnie pod budowę gmachu szkoły obszar gruntu o powierzchni około 11.000 m2 i przyznała zasiłek w wysokości 200.000 koron. W 1913 r. Ministerstwo Robót Publicznych powołało Komitet Organizacyjny przyszłej uczelni, którego przewodniczącym został dr Józef Morozewicz, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozpisano konkurs na projekt gmachu uczelni, ogłoszono też konkurs na obsadzenie pierwszych sześciu katedr.

I wojna światowa

Mimo zaawansowanych prac organizacyjnych nic doszło do planowanego otwarcia uczelni w 1914 r. Przeszkodził temu wybuch I wojny światowej.

Dziennik Urzędowy Ministerstwa W.R.i O.P. 1919 R. 2, Nr 7, Poz. 2.

Otwarcie Akademii Górniczej

Z chwilą odzyskania niepodległości w 1918 r. odżyły starania instytucji zainteresowanych utworzeniem uczelni. Już w kolejnym roku w Dzienniku Urzędowym nr 7, poz. 2 znalazło się postanowienie z dnia 18 czerwca 1919 r. o otwarciu Akademii i 20 października 1919 r., ówczesny Naczelnik Państwa Józef Piłsudski dokonał w auli Uniwersytetu Jagiellońskiego uroczystego otwarcia Akademii Górniczej w Krakowie.

Gmina miasta Krakowa przydzieliła bezdomnej uczelni budynek szkoły powszechnej przy ul. Loretańskiej 18. Poza tym zajęcia odbywały się w Uniwersytecie Jagiellońskim, od 1920 r. w przydzielonym przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego budynku gimnazjum przy ul. Krzemionki 11, a od 1924 r. również w budynku przy ul. Skałecznej 10 i budynku szkoły powszechnej przy ul. Smoleńsk 7.

Początki działalności

Dla rozpoczynającej działalność uczelni już w maju 1919 r. mianowano pierwszych sześciu profesorów: dr. Władysława Gąsiorowskiego w Zakładzie Geometrii Wykreślnej, dr. Antoniego Hoborskiego w Zakładzie Matematyki, dr. Kazimierza Klinga w Zakładzie Chemii, dr. Stefana Kreutza w Zakładzie Minerologii i Petrografii, inż. Stanisława Płużańskiego w Zakładzie Mechaniki i dr. Jana Stocka w Zakładzie Fizyki.

Jeszcze jednak przed rozpoczęciem nauki zmarł prof. Władysław Gąsiorowski (6 VII 1919), a prof. Kazimierz Kling przeniósł się na Uniwersytet Lwowski (1 X 1919). W rok później (1 IV 1920) uczelnię opuścił również Stefan Kreutz przenosząc się na Uniwersytet Jagielloński. Uczelnia jednak stopniowo wzmacniała swą kadrę naukową: w 1920 r. profesorami Akademii Górniczej zostali: Jan Studniarski, Walery Goetel, Oskar Nowotny, Zygmunt Rozen, Wilhelm Staronka, a w 1921 r. Karol Bohdanowicz, Antoni Rodziewicz-Bielewicz, Edmund Chromiński.

Profesor Studniarski objął Katedrę Elektrotechniki Ogólnej i kierował nią do 1939 r. Profesor Goetel zorganizował w 1920 r. Katedrę Geologii i Paleontologii. Po utworzeniu w 1926 r. samodzielnej Katedry Paleontologii placówka Goetla zmieniła nazwę na Katedrę Geologii Ogólnej.

Katedrę Geodezji i Miernictwa Górniczego zorganizował w 1920 r. i był jej kierownikiem do 1939 r. profesor Oskar Nowotny. Profesor Zygmunt Rozen przejął Zakład Mineralogii po Stefanie Kreutzu, który przeniósł się na Uniwersytet Jagielloński.

Wybitną postacią w kadrze nauczającej był profesor Karol Bohdanowicz, który objął w 1921 r. Zakład Geologii Stosowanej. Wybitnym uczonym był także przybyły z Petersburga profesor Henryk Czeczott, który w 1922 r. objął kierownictwo Katedry Górnictwa I. Wcześniej tymczasowo wykłady prowadził inż. Franciszek Drobniak. Po śmierci Czeczotta w 1928 r. katedrą kierował absolwent krakowskiej Akademii, pierwszy doktorant w tej uczelni - profesor Witold Budryk. Katedrę Górnictwa II powierzono profesorowi Kazimierzowi Kasińskiemu, a po jego śmierci w 1929 r. kierownikiem mianowano profesora Feliksa Zalewskiego, jednego z dwóch pierwszych absolwentów Akademii Górniczej.

Utworzoną w 1923 r. Katedrą Wiertnictwa i Eksploatacji Nafty kierował przez cały okres międzywojenny prof. Zygmunt Bielski-Saryusz. Już w 1920 r. zorganizowano Katedrę Maszyn i Urządzeń Górniczych, a jej pierwszym kierownikiem był wykładowca inż. Franciszek Dąbrowski. W 1923 r. katedrę tę objął prof. Stanisław Skoczylas.

Organizatorem powstałego w 1922 r. Zakładu Górnictwa Minerałów Solnych (później Zakładu Halurgii i Przemysłu Solnego) i jego kierownikiem do 1930 r. był docent Edward Windakiewicz. Tak więc w ciągu kilku lat na wydziale górniczym zostały zorganizowane i obsadzone wszystkie najważniejsze katedry niezbędne w procesie dydaktycznym studiów.

Ponadto od roku akademickiego 1921/22 zaczęła funkcjonować Biblioteka Główna, w której od stycznia 1922 r. zatrudniono wykwalifikowaną bibliotekarkę, Marię Kuszową.

Utrudnienia i niepewność pierwszych lat działalności

Pierwsze lata działalności Akademii Górniczej były trudne i niepewne. Jeszcze w pierwszym roku jej istnienia prof. Miłkowski w imieniu Politechniki Lwowskiej przedstawił Ministerstwu W.R.iO.P. referat o konieczności utworzenia drugiej akademii górniczej we Lwowie. W przypadku utworzenia tam takiej uczelni nieugruntowana pozycja uczelni krakowskiej uległaby dalszemu osłabieniu.

W drugim roku działalności Akademii wykłady rozpoczęły się dopiero 1 XII 1920 r. z powodu opóźnionej demobilizacji studentów biorących udział jako ochotnicy w wojnie polsko-rosyjskiej. W 1921 r. powstał projekt przeniesienia Akademii Górniczej na Śląsk, by w ten sposób łatwiej polonizować tamtejszą ludność. Kolegium Profesorów, które zebrało się 20 stycznia 1921 r., uznało że: ,,[...] przez przeniesienie Akademii bardziej na zachód byłaby ona zbyt ekscentrycznie położona w stosunku do soli i nafty, nadto w terenie wysoce niekorzystnym dla nauczania geologii, ponadto podniesiono, że Akademia wraz ze zbiorami przedstawia zbyt wielki majątek państwowy, by go można było na kresach państwa eksponować na możliwe zawieruchy wojenne [...]”

Pierwsza kobieta wśród studentów

W r. 1921 wśród przyjętych na I rok kandydatów znalazła się, jako wolna słuchaczka, pierwsza kobieta, J. Gibała. W kilka miesięcy po rozpoczęciu studiów wniosła ona podanie o wpisanie w poczet studentów zwyczajnych. Wywołało to w Akademii zasadniczą dyskusję, czy kobiety w ogóle mogą być dopuszczone do studiów w Akademii Górniczej w charakterze studentów zwyczajnych. Kolegium Profesorów AG uznało, że nic nie stoi na przeszkodzie studiom kobiet na wydziale hutniczym, ponieważ jednak prawo górnicze zabrania kobietom pracy pod ziemią zdecydowano ,,[...] dopuścić kobiety do studiów na wydziale górniczym Akademii z utworzeniem jednak dla nich osobnego numerus clausus, który stanowić będzie tylko procentową część numerus clausus dla słuchaczy płci męskiej".

Ministerstwo W.R.iO.P. ustaliło dla kobiet, które mogą być corocznie przyjęte na I rok studiów, począwszy od 1922 r., limit 8 miejsc. W konkretnej sprawie Gibałówny uznano, że będąc wolną słuchaczką nie może być ona przyjęta w poczet słuchaczy zwyczajnych, ponieważ byłoby to obejściem obowiązujących w Akademii przepisów o egzaminie konkursowym. W okresie międzywojennym jeszcze kilka kobiet podejmowało studia w AG, lecz jedyną absolwentką była Marta Suchanek, która pracę dyplomową obroniła w 1936 r. u profesora Oskara Nowotnego.

Otwarcie Wydziału Hutniczego

Z początkiem roku akademickiego 1922/23 otworzono Wydział Hutniczy, dotychczas uczelnia posiadała jedynie Wydział Górniczy. Pierwszymi absolwentami Akademii, którzy uzyskali dyplomy inżyniera górniczego 22 III 1922 r., byli Tadeusz Niepokojczycki i Feliks Zalewski, późniejszy profesor górnictwa w tej uczelni.

Budowa pierwszego gmachu Akademii

Plik:Akademia2.jpg

Gmach główny Akademii Górniczej przy alei Mickiewicza w Krakowie. Fot. Stanisław Mucha w t. 1938.

W czerwcu 1922 r. Akademia Górnicza przejęła prawnie teren przy Alei Mickiewicza, przeznaczony pod budowę gmachu głównego. 15 czerwca 1923 r., przy udziale ówczesnego prezydenta R.P. Stanisława Wojciechowskiego oraz licznej reprezentacji świata nauki i przemysłu górniczego, dokonano położenia kamienia węgielnego pod budowę pierwszego gmachu Akademii.

Budżet Akademii, mimo wydatnej pomocy państwa, nie uwzględniał wszystkich potrzeb młodej, rozwijającej się uczelni. Zakładając, że w rozwoju uczelni zainteresowany winien być przemysł, władze Akademii wystosowały memoriał, by polski przemysł górniczo-hutniczy opodatkował się na rzecz uczelni. W odpowiedzi na ów apel w 1925 r. Prezydium Górnośląskiego Związku Przemysłowców Górniczych i Hutniczych uchwaliło opodatkowanie kopalń węgla i rudy po groszu od tony na budowę laboratorium maszynowego AG. W 1927 r. Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych opodatkował się po pół grosza od tony wydobytego węgla i rudy na rzecz urządzenia laboratorium górniczego. Z kolei w 1928 r., z okazji 10-lecia odrodzenia państwa polskiego, prezydent Rzeczypospolitej przeznaczył dar Polskiego Związku Hut w wysokości 1 miliona złotych na rozbudowę katedr hutniczych AG. Również w następnych latach zarówno Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo--Hutniczych, jak i Rada Zjazdu Przemysłowców Górniczych i Hutniczych Zagłębia Dąbrowskiego i Krakowskiego przeznaczały znaczne kwoty na rozbudowę uczelni.

Ostatecznie w 1930 r. oddano do użytku nowych gmach Akademii i odtąd poszczególne zakłady uczelni mieściły się w dwu gmachach - nowym przy Al. Mickiewicza i dawnym przy ul. Krzemionki 11.

Bilans okresu międzywojennego

Akademia Górnicza, mimo niedostatecznych dotacji państwowych, rozwinęła się przed drugą wojną światową w poważną uczelnię, a jej pracownicy uzyskali w niektórych dziedzinach wyniki o doniosłym dla wiedzy i nauki znaczeniu.

Na swych dwóch wydziałach: górniczym i hutniczym wykształciła Akademia w okresie międzywojennym 792 inżynierów, spośród których wielu piastowało następnie wysokie stanowiska w polskim przemyśle oraz szkolnictwie wyższym, w tym i późniejsi profesorowie Akademii: Witold Budryk, Bolesław Krupiński, Kiejstut Żemaitis, Antoni Sałustowicz, Andrzej Bolewski, Feliks Zalewski i inni.

II wojna światowa

Rozwój Akademii przerwał wybuch drugiej wojny światowej. W ostatnim roku przed jej wybuchem dysponowała ta uczelnia kadrą 25 profesorów (w tym 2 nadzwyczajnych i 2 tytularnych) oraz 4 docentów.

Bibliografia

Książki

• Pamiętnik I-go Zjazdu Polskich Górników w Krakowie w roku 1906, Lwów 1907, s. 36.

• Pamiętnik II Zjazdu Polskich Górników i Hutników we Lwowie w roku 1910. Lwów 1912, s. 147.

• Sprawozdanie Związku Górników i Hutników Polskich w Austrii za rok administracyjny 1912, Kraków 1913, s. 8.

• Akademia Górnicza w Krakowie. Skład personelu. Spis wykładów na rok szkolny 1920/21 [. . .], Kraków 1920, s. 16-17, 24; toż za rok akad. 1921/22, s. 23 i za rok akad. 1922/23, s. 55-56, 60.

Artykuły

• Nafta, 1912, z. 4, s. 56.
• Jahoda K.: Etapy realizacji idei założenia w Krakowie wyższej uczelni górniczej (1810-1919), ZN AGH Nr 261 Kraków 1970, s. 30.

Inne

• Archiwum AGH. Protokoły z posiedzeń Senatu AG (Ogólnego Zebrania Profesorów) 1919-1939, protokół nr 10.
• Archiwum AGH. Protokoły z posiedzeń [. . .], protokoły z dn. 20.01.1921 r. i 12.12.1921 r.